Podczas diagnozy logopedycznej bardzo ważne jest określenie przyczyn zaburzeń artykulacji, gdyż dzięki temu możliwe jest skonkretyzowanie postępowania terapeutycznego. Nie zawsze jednak logopeda samodzielnie jest w stanie ustalić patogenezę wady wymowy. W wielu przypadkach może ocenić budowę narządów artykulacyjnych oraz stwierdzić, czy dane dziecko wykazuje nieprawidłowości w zakresie poznawczym, czy też społeczno-emocjonalnym, jak również uwzględnić, czy opiekunowie mówią poprawnie. W przypadkach wątpliwych ostateczne wydanie diagnozy powinno być poprzedzone konsultacjami z psychologiem, neurologiem, ortodontą oraz innymi specjalistami. Przyczyny zaburzeń artykulacyjnych dzieli się na egzogenne, zwane również zewnątrzpochodnymi, a także endogenne, czyli wewnątrzpochodne.
Nieprawidłowe wzorce środowiskowe to główna przyczyna zewnątrzpochodnych zaburzeń artykulacyjnych. Zdarza się, że dziecko naśladuje mowę dorosłych, najbliższego otoczenia, która nie zawsze jest prawidłowa. Do przyczyn egzogennych zalicza się również pojawienie się rodzeństwa, co może mieć związek z nieświadomymi zachowaniami członków rodziny, które utrzymują artykulację dziecka z wcześniejszych okresów rozwoju mowy. Należy podkreślić, iż czasami trudno jest jednoznacznie odróżnić przyczyny egzogenne od endogennych, np. w przypadku skróconego wędzidełka, które może mieć związek z późniejszą nieprawidłową realizacją pewnych głosek.
Do przyczyn wewnątrzpochodnych zalicza się wszelkie zmiany anatomiczne aparatu artykulacyjnego, do których można zaliczyć m.in. wady zgryzu (zgryz otwarty, przodozgryz oraz tyłozgryz), anomalie zębowe (krzywe zęby, diastema, protruzja, retruzja), nieprawidłową budowę języka (makroglosja, mikroglosja, ankyloglosja), wysoko wysklepione podniebienie twarde, przerost trzeciego migdałka, skrzywienie przegrody nosowej, polipy, rozszczepy podniebienia twardego, podniebienia miękkiego i warg. Mówi się również o nieprawidłowym funkcjonowaniu narządów mowy (tj. niewystarczającej sprawności języka i warg, która może być spowodowana słabym napięciem mięśniowym, brakiem pionizacji języka, oddychaniem przez usta, nieodpowiednimi nawykami), nieprawidłowym funkcjonowaniem języczka czy też trudnościami w pracy wiązadeł głosowych. Do czynników endogennych, które mogą powodować zaburzenia fonologiczne można zaliczyć przede wszystkim zaburzenia słuchu fonemowego a także wszelkie inne problemy związane z centralnymi procesami przyswajania mowy, tj. brak reprezentacji konkretnych fonemów, wyrazów czy też trudności z odpowiednio szybkim dostępem do własnej sieci leksykalnej jak również problemy z planowaniem sekwencyjnym.
Podczas analizy przyczyn zaburzeń artykulacji warto zwrócić szczególną uwagę na pracę języka, głównie zaś na to, czy dochodzi do jego pionizacji. Od około 3 – 4 roku życia podczas połykania pokarmu czubek języka powinien unosić się do góry. Wiele przyczyn (np. zbyt długie używanie smoczka, karmienie butelką, oddychanie przez usta, nawracające stany kataralne) może mieć wpływ na niewykształcenie dorosłego typu połykania. Oznacza to, że język w pozycji spoczynkowej, a także podczas połykania, nie jest utrzymywany na wałku dziąsłowym. W tej sytuacji język może np. napierać na przednie zęby, co w konsekwencji może powodować różne wady zgryzu. Prowadzi to głównie do pojawienia się międzyzębowych form zaburzeń artykulacji. Widocznym objawem braku pionizacji języka może być patologiczne zespolenie językowo-wargowe. Podczas połykania śliny, dziecko napina oraz marszczy wargi. Uważane jest to za sygnał próby zapobiegania kierowania języka do przodu zamiast do podniebienia
Jednak nie zawsze nieprawidłowości anatomiczne narządów artykulacyjnych mają związek z niewłaściwą artykulacją, Prawidłowy słuch oraz rozwój intelektualny sprawiają, iż dziecko jest w stanie uzyskać prawidłowe, czy też zbliżone do poprawnego brzmienie głosek.
Całościowa diagnoza jest niezbędna do prowadzenia skutecznej terapii.
Czaplewska E. (2012). Diagnoza zaburzeń rozwoju artykulacji. W: E. Czaplewska, S. Milewski (red.), Diagnoza logopedyczna. Podręcznik akademicki (s. 65-121). Sopot: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.